CHARAKTER DEPORTACJI OBYWATELI POLSKICH

Deportacje przeprowadzone w latach 1940-1941 z ziem polskich wpisywały się w całokształt polityki przymusowych przesiedleń, którą realizowano w ZSRR, zwłaszcza pod rządami Stalina. Pod wieloma względami powtarzały one rozwiązania stosowane w innych tego rodzaju akcjach. Kwestią budzącą spory jest kryterium, jakimi władze radzieckie kierowały się kwalifikując setki tysięcy osób na zesłanie. Zbyt łatwo przyjmuje się niekiedy, iż dominującym czynnikiem było antypolskie nastawienie władz radzieckich. Sugerowałoby to rozpatrywanie tych deportacji jako przymusowego przesiedlenia grup etnicznych, a więc na podobieństwo deportacji Koreańczyków, Czeczenów, Tatarów Krymskich.

Jeśli wziąć pod uwagę operacje przesiedleńcze, których ofiarami były całe grupy etniczne, to można dostrzec w nich kilka istotnych elementów. Ludy Północnego Kaukazu niemal w całości trafiły do Kazachstanu i Kirgizji, deportowani z Krymu Tatarzy w przytłaczającej większości wywiezieni zostali do Uzbekistanu, Koreańczycy - do Kazachstanu itp. Jakkolwiek więc deportowana ludność rozpraszano wśród miejscowej, to jednak poszczególne narodowości kierowane były na dość ograniczony obszar. Ludność deportowana z Polski została rozproszona po wielu różnych regionach ZSRR - od północno-zachodnich krańców Rosji europejskiej po Jakucję i Kazachstan. Nawet deportowani w głąb państwa w 1941 r. Niemcy radzieccy nie podlegali tak znacznemu rozproszeniu. Podobnie w latach 1944-1952 postępowano z ludnością ukraińską, oskarżaną o związki z podziemiem nacjonalistycznym. Warto zwrócić zwłaszcza uwagę, iż żadna grupa narodowa nie została w ZSRR deportowana jako administracyjnie zesłani (administratiwno wysłannyje), nie było to więc rozwiązanie typowe dla przesiedleń opartych na kryterium etnicznym. Ludność deportowana z ziem polskich została zresztą wyraźnie zróżnicowana pod względem statusu prawnego. Największa część zaliczona została do kategorii specjalnych przesiedleńców (spetspereselentsy), ale pokaźne grupy uzyskały status administracyjnie wysłanych (administratiwno wyslannyje) i zesłanych na osiedlenie (ssylnoposelency). Tego rodzaju różnicowanie nie było na ogół praktykowane w odniesieniu do jednej deportowanej społeczności.

Kierując przymusowo w głąb ZSRR poszczególne kontyngenty obywateli polskich kierowano się zróżnicowanym zestawem kryteriów. Wydaje się, że dominowały względy polityczne i społeczne, a nie etniczne. Deportowano grupy związane z przedwojenną państwowością polską, odgrywające w społeczeństwie istotną rolę ekonomiczną, polityczną czy kulturalną, będące kreatorami więzi społecznych i opinii publicznej, stanowiące z tej racji potencjalne zagrożenie dla procesu przemian ustrojowych, dokonujących się pod okupacja radziecką. Na równi z reprezentantami "polskiego nacjonalizmu" ofiarą deportacji padali także "nacjonaliści" ukraińscy czy żydowscy. Obok chłopów polskich jechali na zesłanie ich ukraińscy sąsiedzi. Wysiedlenie uciekinierów z Polski zachodniej i centralnej było oczyszczeniem rejonów teraz przygranicznych z obywateli państwa, którego istnieniu ZSRR przeczył i którzy nie chcieli zostać obywatelami ZSRR. Nie miało zasadniczego znaczenia czy byli oni Polakami, czy Żydami Kryterium narodowościowe było czynnikiem raczej drugoplanowym. Bezwzględna przewaga Polaków wśród wszystkich deportowanych w latach 1940-1941 wynikała z podziałów społecznych i politycznych istniejących na wschodzie Polski. Oni właśnie pełnili funkcje w administracji państwowej i samorządowej, tworzyli elity ekonomiczne i intelektualne, przeważali wśród grup aktywnych politycznie. Dlatego represyjne uderzenie w te kręgi społeczeństwa dosięgało przede wszystkim Polaków. Nie ulega jednak w takim razie wątpliwości, że deportacje miały aspekt narodowy: dotknęły w pierwszej kolejności grupy aktywne w życiu narodowym, reprezentujące najwyższy poziom świadomości narodowej, znaczące dla kultury narodu, dla jego trwania na określonym obszarze. Można w nich zatem widzieć uderzenie w  szczególnie doniosły element bytu narodowego.